LOURDES DE LA VILLA LISO
Secuencia imaginada. Lourdes de la Villa Liso, Bilbao, Fundación BilbaoArte Fundazioa, 2011, pp. 19-27 (erakusketaren katalogoa)
Urriko 2003an , nire etxeko pareta bat bete nuen urte hartako martxoan egin nituen argazkiekin. Horizontalean jarri nituen eta ezkerretik eskuinera, pertsonaia batzuen akzioari jarraituz, zine-sekuentzia bateko planoan bezala. Akzioaren eszenatoki Bilboko itsasadarra zen, itsasorako bidean ertzetik dabilkion errepidetik ikusita. Leihatilatik ezker aldera begiratzen badut, han atzean ikus dezaket ia guztiz desagertu den industria-jarduera. Nire buruari ehun eta laurogei graduko bira ematen badiot, galdu egingo naiz gortina bisualik gabeko irteera batetik edo bestetik. Ibilbide horrek Arteagan du helmuga, eta nik Barrikara iritsi beharra dut. Hortxe erdibidean geratzen da Algorta, gogora ekarri dudan haurtzaroa eman nuen lekua. Autoa uzten ez dudan arte ez da itsasoa agertzen, nire etxeko atea zeharkatu eta hondora begiratzen dut ezker aldean dagoen paretaren alboko leihotik, nire irudimenezko ibilbidearen argazkiak jarri nituen paretan hain zuzen. Urrun ikusten dut, nire etxea haizearengandik, hotzarengandik eta beroarengandik babesten duten etxeen artean kokatua. Nire ametsezko ibilbidea amaitzen den tokia nire begirada eteten den tokia da. Itsasadarra itsasoratu egiten da.
Ezingo nuke sekula nire begiradaren babespean begira-tokia jarri, ezta saiatu ere. Nire eszenan biltzen diren pertsonaiak dira, akzioaren jabe izaki, orain nagoen tokiraino ekarri nautenak. Ez dut ezagutzen ez haien izenik ez haien gorabeherarik. Aurkitu nituen tokitik fotomuntaketazko eragiketa sinple baten bidez atera nituela, besterik ez dakit. Veneziatik datoz, eta bi bidaiaren emaitzak dira, 2001eko abenduaren eta 2003ko apirilaren artekoak. Kaletik noa kamara eskuan. Bisorearen eskuin aldeko ertzetik pasieran doa neska bat, irakurtzen ari den papera eskutan dauka hartua; bi gizonezkoek ontzia lotu dute kanal batean eta ur-botilak deskargatzen dituzte. Querini Stampalia Fundaziora noa. Bere dendako apalategien artean Tomaso Filippi argazkilariaren obra aurkitu dut, XIX eta XX. mendeen artean Veneziako hiri-ingurua erretratatu zuen. Haren lanen artean eserleku baten gainera igota hodeiertzari begira dagoen neskatxa topatu dut; bi gizon caorlina (1) batean arraunean, oraindik ere ikusi daitezke horrelakoak; ahur batek bere oinak bustitzen ditu Adriatiko itsasoko uretan, esku batekin kubo bati tira egiten dion bitartean ur gainean. Hiri-altzarietako hainbat osagairekin batera, pertsonai anonimo guzti horiek nire paisaia konpontzera etorri dira. Horregatik galdetzen diot neure buruari zein den gogoratzen dudan haurtzaroa, izan ere oraindik ere etortzeke dagoena baita, artean ikusi ez dudan pelikula baten modukoa.
Fotomuntaketarekin egindako nire lanak kontaketa bati forma ematen zion, zinemarena den ezaugarri batekin: pelikula bat hamaika aldiz ikusi arren, gertakizunen jatorrizko segida aldatzea urrun dago zure aukeretatik, baita pelikula aurrenekoz ikusi baino lehenagotik ere, segida hori zuk irakurri ahalko duzun denborafluxutik at dagoelako. Bizi egiten duzu, Barthesek dioen modura, pelikula bizi egiten duzu “emandakotzat, erreal itatea produktu bat denean” (2). Baina produktu bisual bat. Horregatik, ikusle garen aldetik, ez dugu filma bide bisual baten bidez barneratzen, baizik eta gure buruari irudimenezko espazio baten (3) planora bidaiatzen uzten diogu, amets batean bezala. Psikologikoki elikatzen gaituena gure burmuina bereizteko gauza ez den hori da. Eta hala frogatua ematen du, ikusi eta gogoratu, ez dakiela bi horiek bereizten. Orduan, esanahia kanpo uzten duen bereizketa eza hori bera gure bizitzan bertan nola txertatu da kezka. Sekuentziarekin egin ohi da hori zinemagintzan. Egin daiteke, beraz, Barthesek esan bezala, “epikoak, ad ieraziak, d iren sekuentzia irud ikatu” (5), baina ez horregatik adierazleak, esanahia marjinala baita beti sekuentziaren alde. Esanahia etengabea da filma guztian zehar, zeharkatzen duen joera horri esker. Esanahia “izango da, ad ibidez, lanbide bat, egoera zibil bat, izaera bat, nazional itate bat, ezkontza-estatutu bat”(6). Aldatu ahalko da, baina bat egongo da beti. Gure bizitzan, kanpoan uzten dugun esanahiak ez du gure izaera eraikiko. Eta erabat kezkatsua den gure lanbidearen bitartez, hau da, arte esaten diogun horren bitartez berreskuratuko dugun esanahiak ere ez. Gure begien pelikula bizitzaren denboran zehar baino ezin da irakurri.
Horrela hasi zen Sekuentzia itxuratua. Ahalik eta gehien bildu nahi nuen hitza kanpoan uzteko, hau da, munduaren irudi bat lortzeko. Baina gogoetagai hartu dudan kezka hau orain kontziente izan gabe: nire asmoa haren bitartez begiratu ahal izatea baitzen. Orain idazten ari naizen hitz hauetaraino iritsi ahal izatea, irudiaren diskurtso hitz gabearen bitartez.
Lau urte geroago asmo horri buruz idazten nuen, Izaskun Etxebarria komisario-lanetan izan zuen erakusketa batean parte hartzeko aitzakiaz. Erakusketak paisaiaren gaineko diskurtso bat sustatu nahi zuen, bideo-artea eta pintura tartekatuz (7). Nire proiektua doktore-tesi baterako jarduera esperimental modura landu nuen. Hiru irudikapen-mailatan antolatu nuen. Maila bakoitza, giza prozesu bisualak pertzepzioesperientzian izan zezaken batasuna aztertzeko asmotiksortu zen (8), hau da, irudikapen bakoitza giza prozesu bisuala islatzen zuen prozesu batek sortzen zuen. Irudikapen bakoitza agerikoa egiten zuen informazioa, eta, hots, hark berreskuratzen zuen esanahia, hurrengo irudikapena zehazten lagunduz. Eta hirugarrenarekin nire artista-lan kezkatsuak goia lortzen zuela zirudien, tesirako aztergaiari begira 9 . Aztergai hori giza begi-funtzioa zen. Arrazionalak ez diren abereengan argi egon ohi den zerbait da hori. Adibidez, armiarma saltari mota ugari daude ikusmena elikagai baten eta lagun potentzial baten artean bereizteko erabiltzen dutenak10. Gizakien kasuan, ikusmenaren gaitasunak anitzak dira, eta zaila da bere funtzioa guztiz mugatzea. Mugagabetasun horren bidez lortu dezakegun informazioa, armiarma saltariak lortzen duenarekin alderatua, objektiboagoa da, hori besterik ez. Hala ere, erakusketa horrengan pinturaren eta tesiaren arteko lotura hori ixteko ematen zidan aukerak paradoxa bat ekarri behar zidan: gizakiok lortu dezakegun objektibotasun hori, eta nire kasuan hitzez beteriko paper-piloaren itxura hartuko zuena, ez zen nire garunerako elikagai izango. Tesiaren kezka ez zen Sekuentzi itxuratua-ren kezka.
Nire gogoetak paisaia pertzepzio-esperientziaren paradigmatzat jotzen zuen, ikusmenaren bidez. Eta esaten ari nintzen paisaia zela Sekuentzia itxuratua-ren ardatz. Esanahiaz ari nintzen metalezko begi bati buruz bezala, esanahia baita gogoz eraikitzen duguna, esperientziaren emaitza gisa. Ez da horrela gertatzen paisaiaren kasuan, bizi dena baita; hizkuntzari etxea ematen diona da, hura loratu dadin. Barthesen ustez zinema ez da hizkuntza, logos baizik. Hau da, zinema betiereko paisaia da. Nik nire buruari esaten diot, benetako bizitza bereizten duena, betierekotasun hori bera behar duela izan. Eta hori zela nire bilaketaren jomuga, nire etxeko atea zeharkatu nuen une beretik ekin nuen bidaiaren jomuga. Helmuga horri buruz ari nintzen toki bati buruz bezala. Begira-toki hau, bai, baina non dago toki hori, ez bada ezer materiala? Munduaz dugun gure esperientzia pertsonalari dagokionean, ikusmenaren bidez hari buruz berreskuratzen dugun informazioa edozein aberek jasotzen duena bezain subjektiboa da. Harengan esanahia galdu eta berreskuratu egiten da. Beraz, subjektibotasun hori da gure garuna elikatzen duena. Eta subjektibotasun hori zen hain zuzen, nire garunak aldez aurretik eskatzen ari zitzaidana. Ez zuen lekurik topatu esanahiarentzat. Izan ere, nola eman bizia gure burezurreko zeru babeslearen azpian eta zeru horren azpian kontsumitzeko gai garen istorio guztien pean lo dagoen begi bati, garun bisual bati?
Esanahiarentzat lekurik ez izateak, hizkuntzara iritsi ez izana esan nahi zuen. Nire esperientzia-eremua arte bisualaren barruan pintura denez, pinturara ez iritsi izana esan nahi zuen. Dena den, paisaiaren babesa nuen, zeru zabalak sabai bihurtua ematen zidana, eta lurra nonahi oinak jartzeko, nire garunaren baitako lurra. Udazkena zen, Botho Straussen “Escrito” obran bezala:
“Kanpoan nintzen, lur zabalean, teilaperik ez gertu, udazkena zen eta bera l iburu batean irakurtzen ari zen ordura arte sekula irakurri gabe zuen garrantzitsuena. Bien bitartean ilunabarra iritsi zen eta atzetik benetako iluntasuna eta bera aterian borrokatzen zen, naturan, argi artifizial ik ez zegon eremu zabal batean, baina l iburua lausotu egiten zen ezinbestez, desagertu bere eskuetatik, beltz bihurtzen zen. Inondik ere ez zuen batere ziur izan, eguzkiaren lehen izpiarekin, irakurtzen jarraitu ahalko zuela hurrengo goizean. Larri ukituta zegoen nahitaezko gabetzearengatik: itsumena –banantzea– kastrazioa. Soil ik hizkuntzak, esan zion bere buruari, lagundu dizu bakardade beti izugarri hau orain arte jasaten. Hizkuntz horrek egunen batean zugandik dena beharko balu eta azken zizpururaino desagertuko bal itz ia erabat, orduan zer izango zen ideiarik ez daukazu. Benetako bakardadea zer den ez dakizu murmurio ia isil hori sumatzen ez duzun arte, edozein bazterretan, zure izpirituaren ertzean. Noraino zain eta kokoriko jarria egon beharko duzun, ideiarik ez daukazu, hitzak beren artean bildu eta zu baztertua eta ezin ezer ulertu geratuko zarenean” (11).
Paisajismoak. Land_scapes gertakizun zerebralaren analisirako behar nuen guztia ematen zidan liburua aurkitzea bezalako zerbait izan zen, eta giza ikusmenaren funtzioa mugatu ahal izatea esanahiaren aldetik, giza begiradaren subjektibotasunaren aldetik (12). Baina liburu hori hizkuntza bisualean idatzita zegoen, beraz, irakurtzeak esan nahi zuen munduaren nire irudiak, nire sortze-lanak, hor bira eman eta ni ere baztertu egiten ninduela. Ondorioa, nire artista-lan kezkatsua eten egin zela izan zen, bi urte, beranduko nire tesia idazteagatik margotu gabe neraman beste urte beteari gehitu beharrekoak. Botho Straussen pertsonaiari gertatu bezala, denbora horretan zehar ez nuen argi eduki zer irakurri ahalko nuen berriro. Baina, noski, nire kasuan irakurtzeak ez luke zer ikusirik izango sekula hitzekin. Hala ere, beste idazle baten pertsonaiak lagunduko dit orain ere esanahiaren kontu hori guztia azaltzen.
2010eko Gabon gaua da. Orain urte bete margotzen hasi nintzen berriro. Hemendik egun gutxira BilboArteko nire estudioa utzi egin beharko dut. Orain bai esan dezaket nire lana amaitu dudala. Nire eskaeran esaten nuen Sekuentzia itxuratua pinturara iristeko modu bat zela, modu zuzen batean ez, noski, baizik eta lau irudikapen dituen sekuentzia baten bitartez, eta haietatik azkena neukan oraindik egiteko. Baina orduan ere ez nuen argi nire tesi urteak gainetik kentzea hain garesti ordaindu beharko nuenik. Egia esatera, ez zegoen batere garbi, ezta berriro pintzel bat hartzeko gauza izango nintzenik ere. Egunak ez duela sekula argituko ematen du. Zaratarik egin gabe altxatzea erabakitzen dut. Ez nituzke etxekoak esnatu nahi. Te bat prestatzen dut eta egongelara noa. Apalean dauden liburuak aztertzen ditut. Obabakoak eten du nire begiratua. Bernardo Atxagaren Esteban Werfell ni laguntzera dator lehen orrietatik. Eta hala idazten du bere egunkariko hamabigarren koadernoan:
“(…) Izanez ere, guztia da –maiz esan zaigunez– itsasora amilduz doan ibai bat bezalakoa, eta ezerk ez du funtsik bere aurrekoarekin edo bere atzekoarekin ezpada. Baina guzti hori ukaezina den neurri berean, ukaezina da halaber memoriak duen joera bestelakoa. Memoriak, gure zerebroaren txoko batean ezkutatuta dagoen testigu nekagabe horrek, aukeratu egiten du, edo, beste hitzetan esanda, memoriari atseginagoa zaio konkretasuna ikusmira jeneralak baino. Ezerekin konparatzekotan, bere joerak begiarenarekin du antzarik, eta ez, urrutitik ere, inbentario bat egiteko asmoz dabilen kontu eramaile batenarekin. Idazten ari naizen salako leihotik, kasu, parkeko zisneen txabola ikus dezaket, huntzez estal ia lurretik teilatuaren erpineraino, iluna berez eta are eta ilunagoa holako egunetan, euri lanbroaz; ikus dezaket, baina ez dut, zehazkiago hitzeginda, sekula ere ikusten. Burua altxatzen dudan bakoitzean, nire begiratua irristatu egiten da hostoen berde edo beltz monotonoan, eta teilatuaren gaikaldeko mantxa gorrizta batean pausatzen da. Ez dakik zer den ere: beharbada primula bat, huntz artean lur piska bat aurkitu eta bertan erne dena; beharbada paper pusketa ttiki bat; edo huntzaren beraren herdoila bestela. Nolanahi ere, berdin zaio nire begiari: ilunbea utziz argitasun pundu horretara joaten da beti. (…) Hola jokatzen du begiak –segitu zuen– eta baita, dudan ustea zuzena bada, memoriak berak ere. Irristatu egiten da egun arruntetan, eta une bereziak bilatzen ditu beraietan endredatua gelditzeko. Berak ere argia bilatzen du, nahiz ezin jakin izan bilaketa hori argiagatik egiten duen ala ilunbetatik aldegiteko premiagatik. Esana dagoenez, ez goaz argiaren bila; ilunbeak bultzatzen gaitu. Baian gehiegi luzatzen ari naiz. Beraz, hasiera emango diot arratsalde hartan gertatutakoa adierazteari.” (13)
Beraz, zer da ikustea? Izan ere, esan dezaket ikusten dudan hori dela nire begiradaren babesean jarri dezakedan bakarra, nire bizi-tzako denboraren joanak berekin eramaten duen horren guztiarengandik salbu jarri dezakedana. Beraz, Sekuentzia itxuratua ikusten dudan hori guztiaren adierazle da, beti ikusi eta sekula ezin definitu eta ezi definituko dudanarena. Baina bai galdu ahal izan naiz munduaren nire irudian, nire sortze-lanean. Urte osoa oihal-puska baten gainean jartzen aritu naizen kolorezko trazu hori, nire begiek sostengatzeko erabiltzen duten marka bat baino ez da, ez da nik ikusten dudana. “Irudiak egiteko” lanak ikusle izatera behartzen gaitu, eta ikusle hori, gure bizi-tzaren esanahiaren antzera, izakunde materiagabea da ere. Irudi bat egiten dugunean, gure gorputzeko makina gure garuna bada, ikuslea makina horren arima baino ez da, eta ikusten duguna amets bat, baina moldatzen gareneko errealitatea eraikitzen duen amets bat.
Sekuentzia itxuratua lanaren laugarren mailak nahitaezko ikusle naizen hori behingoz nire iratzarri-egoeraren eraginetik kanpo uzteko aukera eman dit, edo, hobe esatera, nire kontzientziaren eraginetik urrun. Izan ere, ez baitiot kontzientzia edukitzeari uzten, nahiz eta irudiak “egin” bitartean nik ez erabili. Heinz von Foersterrek dioen bezala “oroimenen egiaztapen erabakiorra gertakizunen sekuentziak aurreikusteko bere efikazian dago; alegia, indukziozko inferentziak bideratzeko”14. Hortaz, oroimenean gure memoriak erabili dezakeen denbora dago, hau da, berreskuratu dezakeena. Margotzera jarriko naizen bakoitzean, nire Sekuentzia itxuratua guztia gertatzen arituko da, nire ikusmen biologikoaren ezaugarri mekaniko eta oharkabe hori bezala, berreskuratzen oso zaila dena, ez bada artearen bidez. Kodeari, manipulatzen hazteko, eransten zaizkion komentarioak horiek direnez, “horiek dira, eta ez kodea, kodea manipulatzailearen ikuspuntutik egiten ari denaren irudikapena ematen digutenak” (15).
Sistema bisuala kodea bada, eta ni haren manipulatzaile, artistaren nire ikuspuntutik nire sistema bisuala egiten ari denaren irudikapena litzateke pintura. Irudiaren zentzua gure ikusmen biologikoan sortzen den bezala sortu dadila da pintatzea: edozein bazterretan eta edozein unetan, horretarako bakoitzaren buruko kontakizunaren haria galdu gabe, ezberdina baita bakoitzarengan eta ustez hortik iragaten baita guztia guk ulertu ahal izateko. Pinturara iritsi izana, beraz, koadro bakoitzak nire prozesu piktorikoan aldaketak sartuko dituela ulertzea da, eta, aldi berean, nire garunaren joeretan. Ez dudala nire Sekuentzia itxuratua behin eta berriro irudikatu behar izango, nire buruko kontakizunaren haria ez galtzeko. Kontakizuna nire bizitza da. Koadro bat haren joanaren berreskuratu beharreko sentsazioa baino ez da. Ez dut pinturaren beharrik, nire bizitzako liburuan irakurri ahal izateko. Atezain automatikoak jo du. Aita da. Etxeko atea irekitzen dut, beste txirrinik jo ez dezan. Baina minutu gutxira hara non agertzen diren korridoretik nire anaia, txikiena, eta Ruth. Egunak argitu du azkenik, hodei bakar bat ez dago zeruan. Bada pelikula hasteko ordua.
1. Aintzira-ontzia, lehorreko ubidetako esklusak igarotzeko.
2. BARTHES, Roland, “El problema de la signif icación en el cine”, in La torre Eiffel, Bartzelona, Paidos, 2001, 37. or [Oeuvres comple`tes, Roland Barthes, ParÍs, Éditions du Seuil, 1. liburukia, 1993, 2. liburukia, 1994, 2. liburukia, 1995]
3. Ametsari buruz: “(…) ametsean denbora arin-arin doa orainaren bila, iratzarri-egoeran kontzientziaren mugimenduan gertatzen den oso bestela. Aurrenak bira ematen d io bere buruari eta bira egiten dute ere berarekin bere irud i konkretuek. Baina horrek esan nahi du irud imenezko espazio baten planora joaten garela, horregatik kanpotik, espazio errealaren planotik, datorren gertakizuna ere irud imenaz ikusten da (…)”. FLORENSKIJ, Pavel, Le porte regal i. Saggio sull’icona, Milano, Adelphi, 1977, 30. or. [Ed. or.: NKOHOCTAC, 1922]
4. Puntu hori baieztatuko luketen esperimentuak egin dira azken urteetan. Positroi-igorpen bidezko tomografia izeneko teknikaren bitartez, garuneko zein atal argitzen den ikusten da, norbaitek zerbaiti begiratzeko eskatzen zaionean. Eta pertsona berari zerbait irudikatu dezala eskatzen bazaio, garuneko atal berberak argitzen direla konprobatu da.
5. BARTHES, Roland, “El problema de la significación en el cine”, in La torre Eiffel, Bartzelona, Paidos,
7. Paisajismos. Land_scapes, Espacio Abisal , Bilbo, irailak 21. – urriak 26, 2007 http://www.espacioabisal.org/es/individual.php?expo=1
8. Arte bisualaren edozein forma erakusgai bat dela ulertzen dut. Maila horien deskribapena ikusteko: DE LA VILLA LISO, Lourdes, “Parte tercera. Un modelo experimental acerca del fenómeno visual”, Lo visual como construcción. Desarrollo de un modelo pictórico de representación de la imagen, 720 – 823 or.
9. Sandra Palharesek kodifikatutako irudi ikonikoaren ideia aztertzen du, informazioaren irudi sintetiko bezala definitu duen horretan sartzen diren tipologia-sorta batera
mugatuz. Horretarako, irudikapen honetan gure sintesia ezereztatzen dugu. Hau da, irudi sintetikoa estilizatu egiten dugu, berehalako irakurketa bat lortuz, grafismoa sortzen baitugu. Eta grafismo hori ez dago gizarteak konbentzionalizatua. Ondorioz, sintesia ez dirudi sintesi denik.PALHARES, Sandra, La imagen sintética de los códigos de la comunicación visual. Empleo, transformación y desarrollo de sus capacidades polisémicas en la pintura contemporánea, Leioa, UPV/EHU, – Arte Ederren Fakultatea, Pintura Saila, 2009
10. David Marreren hitzetan, “Haietako batek erretina bitxi bat dauka, V itxuran jarritako banda d iagonalez osatua. Aurrez aurre duen objektu batean V gorri bat nabaritzen badu, lagun bat aurkitu du; bestela el ikagai izango da”. MARR, David, Vision, San Frantzisko, Freeman, 1982, 32. or.
11. STRAUSS, Botho, “Escrito”, in Parejas, transeúntes, Madril, Alfaguara, 1986, 97. or. [Ed. or.: Paare, passanten, Munchen, Carl Hanser Verlag, 1981]
12. Prozesu bisualaren mugatzea, Izaskun Etxebarriak egindako erakusketaproiektuari dagozkion lau obren ikuspuntutik, Paisajismoak. Land_scapes, DE LA VILLA LISO, Lourdes, “2. 4 – Lo mental”, Lo visual como construcción. Desarrollo de un modelo pictórico de representación de la imagen, 339. or.
13. ATXAGA, Bernardo, Obabakoak, Donostia, Erein, 1994 [Ed. or.: Obabakoak, 1988]
14. FOERSTER, Heinz von, “Tempo e memoria”, in Sistemi che osservano, roma, Astrolabio, 1987, 73. or. [Ed. or.: Observing Systems, Intersystems Publications, Seaside, 1982]
15. MARR, David, Vision, San Frantzisko, Freeman, 1982, 342. or.